De rauwe wedergeboorte van de joik
Jonge Sami artiesten blazen momenteel nieuw leven in één van de oudste zangtradities van Europa. Oude klanken ontmoeten moderne genres. Het resultaat? Een nieuwe golf van dappere, internationaal erkende en bekroonde artiesten.
’De joik kun je vergelijken met het wervelen van het noorderlicht of de wind op de bergplateaus. Ik voel me als in een andere wereld wanneer ik joik.’
Elle Márjá Eira is een veelzijdige artieste uit Kautokeino in Noord-Noorwegen. Ze kon al joiken voor ze kon spreken.
Vandaag de dag vertelt ze met muziek verhalen aan de wereld over haar leven als rendierherder.
Onderkoelde, elektronische poolmuziek doorspekt met traditionele Samische deuntjes en melodieën.
’Joik zit in mijn bloed. Ik deed het in alle situaties en fases van mijn leven. Wanneer ik joik, voel ik dat mijn voorouders bij me zijn.’
De taal van het hart
De gezangen van het Sami-volk zijn door de eeuwen heen blijven bestaan dankzij de overlevering van generatie op generatie. Sommige van de oudste joiks die we vandaag nog kennen werden opgetekend door priesters en missionarissen in de 18e en 19e eeuw.
Volgens de mondelinge traditie kregen de Sami hun joik van feeën en elfjes uit het noordpoolgebied. De joik was een belangrijk instrument om kennis en verhalen door te geven.
’Ik joik niet over iets, ik joik iets of iemand. Dit kan een persoon, dier, meer of berg zijn. Ik joik mijn grootvader Orbona Aslat graag. Zijn joik bestaat al meer dan 150 jaar binnen onze familie.’
’Joik is de taal van het hart. Het is trots. Persoonlijk. Complexiteit. Identiteit. Herinneringen. Ziel. Spiritualiteit.’
Een pijnlijk verleden
Je kunt het moeilijk over de joik hebben zonder ook een heel donker hoofdstuk uit de Noorse geschiedenis te vermelden.
Eeuwen lang stond de Sami-cultuur onder zware druk van de Noorse regering. Volgens de Great Norwegian Encyclopedia begon dit in het begin van de 17e eeuw met het werk van missionarissen.
Lange tijd was het voor het Sami-volk verboden hun eigen taal te spreken en werden ze door het strikte assimilatieproces gedwongen Noors te leren.
Joiken werd als zondig bestempeld en was verboden in scholen in Sami-gebied.
Pas in 1988 werd de ’Sami-akte’ in de Noorse grondwet opgenomen.
Toen was de Samische taal en het joiken al in verschillende regio’s verdwenen.
Het nieuwe tijdperk van de joik
’Het is net alsof de joiktraditie nieuw leven krijgt ingeblazen. Er is een groeiend besef, zeker bij de mensen van mijn generatie,’ zegt Marja Mortensson, een Zuid-Samische joiker en zangeres uit Hedmark.
In haar muziek gaat het over verschillende aspecten van de Samische identiteit.
Begin 2017 bracht ze haar veelgeprezen debuut album Aarehgïjre – Early Spring uit.
Slechts een jaar later volgde haar tweede album Mojhtestasse – Cultural Heirlooms, waarmee ze een Spellemannprisen (de Noorse Grammy Award) won in de categorie folk en traditionele muziek.
’Ondanks de voortdurende strijd om onze talen en culturele identiteit te kunnen behouden, merk ik toch een positieve evolutie de voorbije jaren. Vandaag de dag voelt het veilig om Sami te zijn.’
Terug naar de Samische roots
Als Zuid-Samische kwam Mortensson niet zo vaak in contact met het joiken als Eira die in het noorden opgroeide.
’In het zuiden wordt alles wat overblijft in archieven bewaard. De joik is goed verborgen.’
Toch besliste ze als tiener op zoek te gaan naar haar roots, dus begon ze onderzoek te doen naar het culturele erfgoed van haar familie. Mortensson ontdekte verschillende joiken van haar familie.
’Joik is net een hele filosofie. Het gaat over de verbinding met de natuur en de mensen rondom je. Als ik joik, krijg ik allerlei beelden in mijn hoofd en voelt het alsof ik naar een bepaalde plek reis of naar de ziel van de persoon die ik joik.’
Het mooiste geschenk dat je kunt krijgen
Veel Sami krijgen tijdens hun leven een joik cadeau. Sommigen hebben er één, anderen hebben dan weer meerdere joiks.
Het is een vaakgebruikte manier om de mensen rondom je heen te zien. In plaats van iets goed over iemand te zeggen, joik je hen.
’Mijn vader maakte er ooit één voor mij. Toen hij me de joik gaf, zei hij met een twinkeling in de ogen: ”De joik is zo complex als jij”,’ zegt Eira.
Oude traditie, modern geluid
Zowel Eira als Mortensson worden gevierd voor hun innovatieve interpretatie van de joik en de manier waarop ze de oude vocale traditie subtiel weten te vermengen met genres als pop, electronica en jazz.
’De natuur, het leven en het universum inspireren me. Ik trek me van genres en hun grenzen weinig aan. Er is een Samisch gezegde: Het is beter in beweging te zijn dan stil te staan,’ zegt Eira.
Mortensson is het ermee eens.
’Zolang mijn muziek maar nauw aansluit bij het joiken laat ik mezelf toe nieuwe elementen aan te brengen en te ervaren, zoals drums, tuba en percussie. Toch is de joikfilosofie altijd de basis van mijn werk. Wat ik overbreng moet echt aanvoelen. Dat is mijn enige criterium.’
Een trotse en luide toekomst
Terwijl Eira en Mortensson de prijzen maar blijven in de wacht slepen en ze de wereld rondreizen met hun moderne interpretatie van de joik, creëren ze ook mogelijkheden voor een hele generatie nieuwe Samische artiesten.
Dit doen ze op dezelfde manier als andere beroemde artiesten voor hen dat deden, zoals Mari Boine, Frode Fjellheim en Ann-Mari Andersen, om er slechts een paar te noemen.
In 2013 maakte ook Hollywood kennis met de joik, dankzij Frode Fjellheim. De Zuid-Samische muzikant en joiker die het openingsnummer van de Disneyfilm Frozen componeerde.
In mei 2019 vertegenwoordigde de Noors-Samische groep KEiiNO Noorwegen tijdens het Eurovisiesongfestival in Tel Aviv. Ze combineren pop, electronica, dance en joik. Ze eindigden er op een zesde plaats.
De groeiende adaptie en commercialisatie van de joik wijst op een gestage en sterke heropleving van de oude vocale traditie.
Wedergeboorte. Heropleving. Renaissance.
Ga op zoek naar jouw joik.